Biskup Adam Lepa

Manipulować znaczy zakłamywać

Jednym z paradoksów naszych czasów jest fakt, że nigdy dotąd nie mówiono z taką determinacją o prawach osoby ludzkiej jak obecnie, a jednocześnie nigdy tak bardzo nie była zagrożona godność człowieka ze strony manipulatorów jak właśnie dziś. Oznacza to, iż obrona praw człowieka jest niedostateczna, natomiast wpływ manipulacji staje się coraz bardziej skuteczny.

Powstała sytuacja jest następstwem pewnych niedorzeczności, jakie obserwuje się w niektórych działaniach człowieka. Przykładem niech będą dwa fakty. Oto zjawisko manipulacji w mediach, agencjach informacyjnych i w polityce jest czynnikiem, który najgroźniej zatruwa środowisko informacji. Mimo to, choć rozprawia się coraz głośniej o skażeniu środowiska naturalnego (wody, gleby, powietrza i ciszy), to jednak uparcie ignoruje się fakt zatruwania środowiska informacji, tak bardzo ważnego dla rozwoju człowieka. Po wtóre, manipulacja stosowana w środkach masowego komunikowania, zwłaszcza w prasie, radiu i telewizji, jest najbardziej zuchwałym naruszeniem ładu medialnego w państwie, a zatem w stopniu szczególnym zagraża dobru wspólnemu obywateli. Tymczasem samą problematyką ładu medialnego, a przede wszystkim funkcją, jaką spełnia w nim manipulowanie jednostką i społeczeństwem, nikt się dzisiaj specjalnie nie przejmuje.

W polityce i w mediach nie ma przypadków, dlatego należy odrzucić tezę, że zjawisko manipulacji jest dziełem przypadku czy zwykłego zbiegu okoliczności. Świadczy o tym cały arsenał technik stosowanych w zabiegach manipulatorskich. Obok starych używa się zupełnie nowych, które zostały odpowiednio przetestowane i już wiadomo, jak na nie reaguje społeczeństwo. Do tych drugich należy "technika podstępnego nagrania" z użyciem magnetofonu lub kamery wideo. Nawiązuje ona do starej techniki manipulowania polegającej na operowaniu tzw. hakiem wymierzonym przeciwko konkretnej osobie czy instytucji. Stosowanie tej techniki wznieca dużą dozę sensacji, zawsze bowiem zapowiada jakiś skandal. Dlatego już sama informacja o użyciu tej techniki osiąga efekt propagandowy, gdyż publicznie rzuca podejrzenie na osoby podsłuchiwane czy podglądane. Uruchamia to wyobraźnię odbiorców mediów i rodzi w nich nieufność, uprzedzenie, niechęć, a nawet nienawiść. Technika ta dlatego jest bardzo skuteczna, gdyż w dużej mierze zaspokaja u człowieka "potrzebę plotki". Sama plotka zaś jest dziś dogodnym środkiem w uprawianiu propagandy politycznej. Nic więc dziwnego, że technikę tę stosuje się również przeciwko dyrektorowi Radia Maryja. Należy tu użyć słowa "przeciwko", ponieważ taki jest charakter tej techniki. Idea "haka" prowadzi z całą bezwzględnością do niszczenia przeciwnika.

Dodajmy, że stosowana jest zawsze wtedy, gdy w debacie publicznej brakuje rzeczowych argumentów, a trzeba użyć działań ze skutkiem natychmiastowym. Kompromituje ona przede wszystkim jej dysponentów, również dlatego że hołdują zasadzie "cel uświęca środki".

Inną techniką manipulowania, po którą sięga się coraz częściej, jest technika cliché. Oparta jest na wybiórczym traktowaniu określonych treści, np. w przekazie informacji, w formowaniu opinii, w relacjonowaniu wydarzeń. Nazwa techniki zapożyczona jest z dziedziny fotografiki i w języku francuskim oznacza "kliszę negatywną". Ma prowadzić do deformowania obrazu osoby, idei czy instytucji, ukazuje bowiem rzeczywistość wyłącznie negatywnie i z pominięciem jakichkolwiek cech pozytywnych. Technikę kliszy negatywnej permanentnie stosuje się w odniesieniu do Radia Maryja, ukazując w nim jedynie cechy negatywne. Są przekazy w prasie, radiu i telewizji, w których celowo pomija się zasługi tego Radia w życiu religijnym i społecznym Polaków, takie jak szkoła modlitwy, formowanie postaw patriotycznych, skuteczna ewangelizacja czy działania na rzecz moralnej odnowy Narodu. Mimo to przypisuje się Radiu długą listę cech negatywnych, jak fundamentalizm religijny, szerzenie antysemityzmu i ksenofobii, a nawet posługiwanie się nienawiścią. Technika cliché daje znać o sobie również w postaci dość wyrafinowanej. Na przykład w związku z lipcową pielgrzymką Rodziny Radia Maryja informowano w telewizji publicznej (!), ilu to "zwolenników ojca Rydzyka" przybyło na Jasną Górę. Nadawcy komunikatu zapewne nie pomyśleli, że takie sformułowanie mogło być obraźliwe dla pątników pielgrzymujących do jasnogórskiego sanktuarium.

Współcześni manipulatorzy nie mają skrupułów w doborze technik. Lekceważą więc fakt, że każda technika manipulacji w mediach wyrządza szkodę jednostce i społeczeństwu. Jeżeli stosuje się ją jednocześnie w wielu mediach i w tym samym czasie, skutki tego są wyjątkowo groźne. Gdy zaś różne techniki funkcjonują razem i pod wspólną batutą, stają się bardzo niebezpieczne dla systemu informacji w państwie i dla użytkowników mediów. Na wysoką szkodliwość działań manipulatorskich wskazuje definicja manipulacji. Jest nią celowe i skryte działanie, przez które narzuca się jednostce lub grupie ludzi fałszywy obraz pewnej rzeczywistości. A zatem manipulacja jest świadomym okłamywaniem społeczeństwa i zniekształcaniem rzeczywistości - współczesnej i historycznej. Stanowi więc zło moralne, a gdy powtarza się i trwa długi czas, może prowadzić do powstania swoistej patologii społecznej, która wyraża się w publicznym lekceważeniu prawdy.

Należy powiedzieć o jednej jeszcze technice manipulacji, o której się na ogół nie wspomina. Jest to technika postponowania osoby, instytucji, idei. Słowniki wyrazów obcych wyjaśniają, że postponować znaczy okazywać brak szacunku, lekceważyć kogoś, pogardzać kimś (albo czymś). Dysponenci tej techniki wiedzą dobrze, jaki jest w swojej istocie odbiór napływających informacji. Oto okazuje się, iż w człowieku - choć stara się bardziej je zrozumieć niż zapamiętać, to jednak dzięki mechanizmom funkcjonującym w systemie pamięci - najtrwalej zakodowane jest znaczenie konkretnego doświadczenia, a nie jego treść czy przesłanie. Jeżeli więc w działaniach propagandowych chce się pomniejszyć rolę danej osoby czy tym bardziej całkowicie ją "wykluczyć z gry", stosuje się wobec niej technikę postponowania. Tego rodzaju manipulacja jest bardzo skuteczna wtedy, gdy stosowana jest jednocześnie w wielu mediach. Oddziałuje ona na wyobraźnię i zdolna jest negatywnie usposobić do osoby postponowanej. Technikę tę stosuje się również w odniesieniu do Radia Maryja, a ostatnio wobec jego dyrektora, gdy np. podkreśla się uporczywie, że Radiem tym zainteresowani są wyłącznie ludzie starzy, mało wykształceni i naiwni, albo gdy cytuje się wyłącznie uszczypliwe uwagi byłych studentów szkoły toruńskiej pod adresem jej założyciela i wykładowcy.

Technika postponowania jest jednym z najbardziej prymitywnych działań w manipulowaniu człowiekiem. Dlatego zdumienie budzi posługiwanie się nią na łamach pism, które chcą uchodzić za ambitne i prestiżowe.

Stosowanie manipulacji jest faktem. Jeżeli wzrasta jej skuteczność, to głównie dlatego, że użytkownicy mediów nie reagują na nią w sposób właściwy. Samo utyskiwanie nie wystarcza, również złudne jest oczekiwanie, że ktoś inny za nas zareaguje. Należy uświadomić sobie przede wszystkim zło społeczne, jakie wynika ze stosowania manipulacji. Powinno się zatem przyswoić wiedzę o mechanizmach manipulacji i jej negatywnych skutkach również w tym celu, żeby spieszyć z pomocą ludziom, którzy bez zastrzeżeń zawsze we wszystko wierzą, a działania manipulatorskie bezkrytycznie przyjmują za dobrą monetę.

Poznawanie tajników manipulacji w mediach nie jest zadaniem łatwym, dlatego należy sięgać po pomoc, która w takich sytuacjach jest zawsze niezawodna. Jest nią modlitwa do Ducha Świętego. Pamiętajmy o niej z głębokim przeświadczeniem, że wśród wielu darów otrzymaliśmy od dobrego Boga także "ducha trzeźwego myślenia" (2 Tm 1, 7).

Nasz Dziennik, Sobota-Niedziela, 18-19 sierpnia 2007, Nr 192 (2905)